عمر بن سهلان ساویزین الدین عمر بن سهلان ساوی، قاضی، حکیم و منطقی نام آور قرن ۶ ق/ ۱۲ م، است. ۱ - معرفی اجمالیاطلاعات ما درباره زندگانی او بسیار اندک است. همین اندازه می‌دانیم که مدت‌ها در زادگاه خود، ساوه، عهده‌دار منصب قضا بود و سپس به علت نامعلومی از این کار دست بازداشته و از ساوه به نیشابور رفته و همان‌جا ماندگار شده است. از این پس، وی در نیشابور به تحصیل و تحقیق و مکاتبه و مراوده با دانشمندان مشغول بوده و از راه استنساخ کتب، مخصوصا آثار ابن سینا، روزگار می‌گذرانیده است. ابن سهلان، چنان که خود می‌نویسد بیشتر عمر را «در پرورش انواع علوم به سر برده است، چه آنچه به علوم شرع تعلق دارد و چه آنچه به علوم حکمت». ۲ - دریای علمسال تولد و وفات او به درستی معلوم نیست؛ تنها نکته روشن این است که وی معاصر سلطان سنجر سلجوقی (۵۱۱- ۵۵۲ ق) بوده و یکی از کتاب‌های خود، «الرسالة السنجریة فی الکائنات العنصریة» را به نام او کرده است. منابع متاخر، بی‌آنکه به ماخذی استناد کنند، سال وفات او را ۵۴۰ ق/ ۱۱۴۵ م نوشته‌اند، اما بیهقی که خود با او دوستی و مراوده داشته و در ۵۶۵ ق، وفات یافته است، اشاره‌ای به تاریخ درگذشت وی نمی‌کند و فقط می‌گوید با او رفت و آمد داشتم و او را دریای مواجی از دانش‌ها یافتم. به نوشته بیهقی- که قدیم‌ترین ماخذ درباره اوست- پس از مرگ ابن سهلان، در مراسم سوگواری او در ساوه، کتابخانه‌اش آتش گرفت و در این آتش‌سوزی برخی از مصنفات خود وی نیز از میان رفت. ۳ - اساتیداز استادان و شاگردان ابن سهلان، اطلاع دقیقی در دست نیست. از استادان او فقط شرف الزمان سید محمد بن یوسف ایلاقی (۵۳۶ ق)، فیلسوف و پزشک معروف را نام برده‌اند که ظاهرا ابن سهلان نزد او طب و فلسفه آموخته است. ۴ - شهرت در علمابن سهلان از دانشمندان مشهور زمان خود بوده است و در شهرت علمی او همین بس که شهرستانی، مؤلف «الملل و النحل»، پاسخ مشکلات و ایرادات خود را بر کتاب «نجات» ابن سینا از او خواسته است. افزون بر این، دانشمندان دیگری نیز مانند ابوالفتح اسعد بن ابونصر بن ابوالفضل میهنی (د ۵۲۷ ق)، مدرس نظامیه بغداد و از شاگردان ابوالعباس لوکری و همچنین حکیم ابوالحسن اثردی، پزشک سلطان مسعود بن محمد بن ملکشاه سلجوقی (۵۲۷- ۵۴۷ ق)، از شاگردان لوکری، با ابن سهلان مکاتبات علمی داشته‌اند. قاضی ساوی، طبع شعر نیز داشت. نمونه‌هایی از اشعار عربی او را می‌توان در مقدمه دانش‌پژوه بر «تبصره» به نقل از نسخه خطی «الرسالة الملحقة بکتاب تتمة صوان الحکمة» ملاحظه کرد. ۵ - نظرات خاص فلسفیابن سهلان درباره برخی از مسائل فلسفی و منطقی نظریات خاصی داشته است که در کتاب‌های فلاسفه پس از او منعکس شده است. مهم‌ترین آنها عقیده وی درباره شمار مقولات است که همواره یکی از موارد اختلاف میان متفکران اسلامی بوده است. با اینکه جمهور فلاسفه مسلمان، به تبع ارسطو، شماره مقولات را ده دانسته‌اند، ولی گروهی از دانشمندان، حصر مقولات را در این تعداد نپذیرفته و در تقلیل و یا افزایش شمار آنها سخن گفته‌اند... از آن جمله، ابن سهلان است که به روایت شهاب الدین یحیی سهروردی، برخلاف نظر مشهور فلاسفه مشایی، شمار مقولات عرضی را از نه مقوله به سه مقوله کم و کیف و نسبت تقلیل داده است. ۶ - نقد قول ابن سهلانعقیده دیگر ابن سهلان، مربوط به امکانات غیر متناهی هیولاست. در نظر او این امکان برای انواع است، نه برای تک تک مصادیق و جزئیات انواع؛ به عبارت دیگر، این امکان به طبیعت نوعیه از لحاظ اینکه طبیعت نوعیه است مربوط می‌شود، نه به یک یک مصادیق خارجی آن طبیعت نوعیه. سهروردی که ناقل سخن ساوی است، آن را متقن نمی‌داند و در نقد آن می‌نویسد: «حادثات، همان تک تک مصادیق خارجی است؛ طبیعت نوعیه از لحاظ طبیعت نوعیه بودن، وجود خارجی ندارد». ۷ - آثار۱. الرسالة السنجریة فی الکائنات العنصریة؛ ۲. البصائر النصیریة؛ ۳. ترجمه و شرح رسالة الطیر ابن سینا به فارسی؛ ۴. رساله مصارعة المصارعة؛ ۵. کتابی در حساب؛ ۶. تبصره؛ ۷. رسالة فی تحقیق نقیض الوجود؛ ۸. رساله‌ای مختصر در منطق به فارسی که همراه با رساله «تبصره» به طبع رسیده است؛ ۹. رسالة التوطئة؛ ۱۰. حاجی خلیفه از کتابی به نام تاریخ اصفهان یاد می‌کند و آن را به «الامام عمر بن سهلان الساوی» نسبت می‌دهد؛ ۱۱. پاسخ اعتراضات شهرستانی بر کتاب نجات ابن سینا؛ ۱۲. تلخیص یا روایت مختصری از کتاب صوان الحکمة ابوسلیمان منطقی سجستانی. [۱]
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ص۷۲۶- ۷۲۸.
۸ - عناوین مرتبطالبصائر النصیریة ۹ - پانویس
۱۰ - منبعنرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |